Μοντέλα της ανθρώπινης σεξουαλικής απόκρισης – Γραμμικό μοντέλο Masters & Johnson

Όλες οι θεωρίες που έχουν κατασκευαστεί αναφορικά με τις σεξουαλικές δυσλειτουργίες τόσο των ανδρών όσο και των γυναικών βασίζονται στη συνέπεια ή την ενδεχόμενη παρέκκλιση από τα θεωρούμενα πρότυπα «φυσιολογικής» λειτουργίας.  Κατά τη διάρκεια του τελευταίου αιώνα, η κατασκευή αυτών των προτύπων έχει επηρεαστεί από τη θεωρία, τα εμπειρικά και ερευνητικά δεδομένα, αλλά και από το λαϊκό πολιτισμό. Πολλά επιστημονικά πεδία έχουν συνεισφέρει σε θεωρητικό αλλά και ερευνητικό επίπεδο ώστε να γίνει όσο το δυνατόν περισσότερο και καλύτερα κατανοητή η γυναικεία και η ανδρική σεξουαλική σεξουαλικότητα. Σε αυτά τα πεδία συγκαταλέγονται, χωρίς να περιορίζονται μόνο σε αυτά, η ιατρική επιστήμη και το βιολογικό υπόβαθρο, η ψυχολογία, η κοινωνιολογία, αλλά και η θεολογία. Η ανάπτυξη και ερμηνεία κάθε μίας από τις θεωρίες αυτών των πεδίων επηρεάζονται και από το πολιτισμικό πλαίσιο αλλά και από κοινωνικές νόρμες μέσα στο χρόνο αλλά και αναλόγως του τόπου που κατασκευάστηκαν κι εφαρμόστηκαν στην πράξη.

Το 1966, οι Masters και Johnson δημοσίευσαν το πρωτοποριακό τους βιβλίο «Human Sexual Response», όπου πρότειναν ένα μοντέλο για τη σεξουαλική ανταπόκριση, τόσο σε άνδρες όσο και σε γυναίκες, με βάση τις παρατηρήσεις τους σε επίπεδο φυσιολογίας. Το μοντέλο αποτελούνταν από τέσσερα στάδια: ενθουσιασμός/διέγερση, οροπέδιο (plateau), οργασμός, και αποκατάσταση. Το 1979, η Kaplan πρόσθεσε την έννοια της επιθυμίας και το μοντέλο της σεξουαλικής απόκρισης συμπυκνώθηκε σε τρεις φάσεις: επιθυμία, διέγερση, και οργασμός. Αυτά τα μοντέλα αποκαλούνται και «γραμμικά» μοντέλα, επειδή υποθέτουν ότι τα άτομα προχωρούν με μια λογική βήμα-προς-βήμα ή αλλιώς γραμμική από τη μια φάση στην άλλη. Ωστόσο, την τελευταία δεκαετία, αρκετά άλλα μοντέλα που περιγράφουν την ανθρώπινη σεξουαλική απόκριση έχουν προταθεί και η εγκυρότητα της γραμμικής προσέγγισης έχει αμφισβητηθεί.

Γραμμικό μοντέλο Masters & Johnson

Το μοντέλο τεσσάρων σταδίων της σεξουαλικής απόκρισης είναι ένα περιγραφικό μοντέλο των φυσιολογικών αλλαγών που αντιστοιχούν στην ανθρώπινη σεξουαλική διέγερση και σεξουαλική συμπεριφορά. Στο μοντέλο τεσσάρων σταδίων η σεξουαλική απόκριση και οι τυπικοί δείκτες διέγερσης οργανώνονται σε μια χρονική αλληλουχία. Τα τέσσερα στάδια του ανθρώπινου σεξουαλικού κύκλου απόκρισης, όπως αυτός ορίζεται από τους Masters και Johnson, είναι ο ενθουσιασμός, το οροπέδιο (ή φάση plateau), o οργασμός, και η αποκατάσταση.

Παράλληλα, άλλα έργα, πριν από τη δημοσίευση του έργου Human Sexual Response των δύο θεραπευτών, είχαν ήδη τονίσει τη σημασία των φυσιολογικών δεικτών της ανθρώπινης σεξουαλικής απόκρισης, Οι Masters και Johnson βασίστηκαν με έναν μοναδικό τρόπο σε αυτά τα δεδομένα και καινοτόμες για την εποχή τους εμπειρικές μεθόδους για να δομήσουν το περιγραφικό μοντέλο της σεξουαλικής απόκρισης. Αυτό το μοντέλο των τεσσάρων σταδίων εξακολουθεί να χαρακτηρίζει και να βοηθά την κατανόηση της ανθρώπινης σεξουαλικής απόκρισης και συμπεριφοράς ακόμα και σήμερα σε πολλούς τομείς της ψυχολογίας (π.χ. βιολογική, κοινωνική, εξελικτική), που εφαρμόζουν τις δικές τους θεωρητικές οπτικές και μεθοδολογίες για τη μελέτη της ανθρώπινης σεξουαλικότητας.

Το μοντέλο τεσσάρων σταδίων της σεξουαλικής απόκρισης προέκυψε πρωτίστως με βάση τις άμεσες παρατηρήσεις και καταγραφές της ανθρώπινης σεξουαλικής δραστηριότητας (είτε σε επίπεδο μονάδας είτε σε επίπεδο ζεύγους) εντός του εργαστηρίου, χρησιμοποιώντας το σύνολο της επιστημονικής γνώσης ως προς το πώς να δομηθεί ένα πλαίσιο που θα ομαδοποιούσε τις τεράστιες διαφορές στις σεξουαλικές απαντήσεις και θα οργάνωνε το μεγάλο εύρος των φυσιολογικών (με την έννοια της βιολογίας) αλλαγών κατά την εμπειρία της σεξουαλικής ψυχοφυσιολογικής διέγερσης. Ακολουθεί μια περιγραφή του κάθε σταδίου.

Διέγερση

Το μοντέλο τεσσάρων σταδίων της σεξουαλικής απόκρισης ξεκινά με τη φάση της διέγερσης. Αυτή η φάση χαρακτηρίζεται σε γενικές γραμμές από την έναρξη της φυσιολογικής διέγερσης. Κατά την πρώτη φάση, Οι Masters και Johnson περιγράφουν την απάντηση στην παρουσία οποιασδήποτε πηγής σωματικής ή ψυχογενούς διέγερσης, όπου η φυσιολογική διέγερση αρχίζει να δομείται και να εξελίσσεται. Ενώ αυτό το στάδιο χαρακτηρίζει την αρχή του σεξουαλικού κύκλου ανταπόκρισης για τις ατομικές σεξουαλικές πρακτικές (δηλαδή τον αυνανισμό), στην καθομιλουμένη η φάση του ενθουσιασμού μπορεί να θεωρηθεί ως τα «προκαταρκτικά». Κατά τη διάρκεια αυτού του πρώτου σταδίου, η σωματική ή ψυχογενής διέγερση προκαλεί την αύξηση του καρδιακού ρυθμού, του αναπνευστικού ρυθμού, της αρτηριακής πίεσης, και τη διαστολή της οφθαλμικής κόρης – παράμετροι που όλες αποτελούν τμήμα της φυσιολογικής διέγερσης. Επιπρόσθετα, το δέρμα τόσο των ανδρών όσο και των γυναικών (κυρίως στο στήθος ή το στέρνο και τη ράχη) αποκτά ένα ερυθρό χρώμα, το αποκαλούμενο από τους Masters και Johnson «sex flush». Αυτή η ερυθρότητα είναι πιθανότερο να εμφανιστεί στις γυναίκες, όπου το δέρμα του στήθους μπορεί να κοκκινίσει τόσο που να προσομοιάζει με το χρώμα των εξανθημάτων.

Στη συνέχεια, αναφορικά με το γυναικείο ενθουσιασμό, ξεκινά η διέγερση της γεννητικής περιοχής που οδηγεί στην εφύγρανση του κόλπου, ενώ ο ανδρικός ενθουσιασμός  οδηγεί στην αιμάτωση του πέους και τη στύση. Οι Masters and Johnson υποστήριξαν ότι η φάση της διέγερσης τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες χαρακτηρίζεται από την αύξηση ευαισθησίας συγκεκριμένων σημείων-ερωτογενών περιοχών όπως οι θηλές και τα εξωτερικά γεννητικά όργανα, και από την αυξανόμενη μυϊκή ένταση. Επίσης, υποστήριξαν ότι η συγκεκριμένη φάση αποτελεί τη μεγαλύτερη σε διάρκεια σε σχέση με τις υπόλοιπες τρεις φάσεις. Πράγματι, στη θεραπευτική πράξη οι ειδικοί προσανατολίζονται σε ασκήσεις που αποζητούν την επιμήκυνση αυτού του σταδίου, με σκοπό την επίτευξη επαρκούς διέγερσης.

Plateu/Οροπέδιο

Σύμφωνα με τους Masters και Johnson, η μετάβαση στη δεύτερη φάση του κύκλου απόκρισης χαρακτηρίζεται από την αυξημένη ένταση της φυσιολογικής διέγερσης κατά τη φάση του ενθουσιασμού. Η δεύτερη φάση, η φάση του οροπεδίου (plateau), χαρακτηρίζει τις φυσιολογικές αλλαγές που πραγματοποιούνται και που διευκολύνουν τη μετάβαση από την αρχική διέγερση στην εμπειρία του οργασμού. Για τις γυναίκες αυτές οι αλλαγές αφορούν την εξακολούθηση της λίπανσης του κόλπου, (που διευκολύνεται από τη δραστηριότητα των αδένων Bartholin) και τη διόγκωση των μικρών χειλέων. Σύμφωνα με τους συγγραφείς, τα μικρά χείλη αυξάνονται τουλάχιστον δύο, φορές σε διάμετρο. Επιπλέον, κατά τη φάση του οροπεδίου του κύκλου της σεξουαλικής απόκρισης αναπτύσσονται έντονες χρωματικές αλλαγές στα μικρά χείλη, φαινόμενο που ονόμασαν «sex skin». Είναι ενδιαφέρον ότι η ερυθρότητα του δέρματος στην εξελικτική ιστορία των πρωτευόντων έχει χρησιμεύσει ως σήμα στους κοντινούς πιθανούς συντρόφους. Το κοκκίνισμα και οίδημα του αιδοίου είναι κοινό σε πολλά είδη (θηλυκών) πρωτευόντων και θεωρείται ότι λειτουργεί ως σεξουαλικό σήμα δεκτικότητας (δηλαδή, η κορύφωση της γονιμότητας), παρά ως μια απλή συσχέτιση της εμπειρίας της σεξουαλικής διέγερσης. Επιπροσθέτως, η κλειτορίδα συνήθως «αποσύρεται», αλλά θεωρείται ότι το κάνει ως απάντηση στη σωματική διέγερση, παρά ως ακούσια φυσιολογική αντίδραση στον οργασμό. Τα κολπικά τοιχώματα συνεχίζουν να εμφανίζουν σημάδια αγγειοσυμφόρησης και παρατηρείται αύξηση του μεγέθους του κόλπου (μόνο πολύ ελαφρά) σε πλάτος και βάθος.

Τα αρσενικά συνεχίζουν επίσης να βιώνουν αγγειοσυμφόρηση των εξωτερικών γεννητικών οργάνων· το όσχεο συνεχίζει να μεγεθύνεται, οι όρχεις διογκώνονται, ενώ το μέγεθος του πέους αλλάζει πολύ λίγο κατά τη φάση του οροπεδίου, αφού τυπικά η πλήρης στύση επιτυγχάνεται κατά τη φάση του ενθουσιασμού. Ενώ για τους άνδρες η εμπειρία μπορεί να χαρακτηριστεί ως πολύ πιο μεταβλητή (π.χ κάποιος μπορεί να διεγερθεί κατά τη διάρκεια ορισμένων σεξουαλικών δραστηριοτήτων και όχι κατά τη διάρκεια άλλων), μπορούν επίσης να εμφανίσουν ερυθρότητα στα εξωτερικά γεννητικά όργανα, δηλαδή στη βάλανο του πέους. Επιπλέον, οι άνδρες μπορούν να επιδείξουν αυξημένη ευαισθησία κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης και να παρουσιάσουν εκκρίσεις πριν από την εκσπερμάτιση. Επί της ουσίας, οι φυσιολογικές αλλαγές που χαρακτηρίζουν τη φάση του οροπεδίου κινούνται σε συνεχές και εντατικοποιούν τις αλλαγές που είχαν ξεκινήσει να συμβαίνουν κατά τη φάση του ενθουσιασμού, και αυτό ισχύει τόσο για τους άνδρες όσο και τις γυναίκες.

Οργασμός

Συνεχής, αντίστοιχη διέγερση με αυτή που συμβαίνει κατά το δεύτερο στάδιο απαιτείται για να επιτύχει το άτομο το τρίτο στάδιο, τον οργασμό.  Στην πραγματικότητα, οι Masters και Johnson επισημαίνουν ότι ορισμένες φυσιολογικές αλλαγές κατά τη φάση του οροπεδίου (π.χ. το κοκκίνισμα των μικρών χειλέων) υποδηλώνουν πάντα την επικείμενη εμπειρία οργασμού. Με άλλα λόγια, η εμπειρία της επαρκούς και συνεχούς σωματογόνου και/ή ψυχογενούς διέγερσης θα προκαλέσει αναπόφευκτα οργασμό. Παρότι η φάση του ενθουσιασμού και της αποκατάστασης αποτελούν τα μεγαλύτερα στάδια σε επίπεδο διάρκειας, ο οργασμός αποτελεί το συντομότερο.

Η γυναικεία εμπειρία του οργασμού χαρακτηρίζεται ως μια εμπειρία κορύφωσης πολλών φυσιολογικών δεικτών, όπως ο υπεραερισμός και ο αυξημένος καρδιακός ρυθμός.  Κατά τη διάρκεια του οργασμού, ακούσιοι μυϊκοί σπασμοί στο λαιμό, τα χέρια, την κοιλιά, τους γλουτούς, τα πόδια και το πρόσωπο βιώνονται από το άτομο. Επίσης παρατηρούνται συσπάσεις του κόλπου αλλά και της μήτρας (όπου η μήτρα ανασηκώνεται από το πυελικό έδαφος), όπου οι μεγαλύτερης έντασης  συσπάσεις σημαίνουν και εντονότερη εμπειρία του οργασμού, και σταδιακά μειώνονται τόσο σε συχνότητα όσο και σε ένταση.

Η ανδρική εμπειρία του οργασμού περιγράφεται ως εμπειρία αντίστοιχης έντασης, με την ερυθρότητα του δέρματος, τον υπεραερισμό και την ταχυκαρδία παρόντα σαν σωματικές αποκρίσεις.   Χαρακτηριστικό του ανδρικού οργασμού και μοναδικό για την ανδρική εμπειρία του οργασμού, είναι η αποβολή του σπερματικού υγρού μέσω του ουρηθρικού πόρου. Επιπλέον, οι άνδρες βιώνουν γρήγορες συσπάσεις των μυών στο πυελικό έδαφος, και αυτών που περιβάλλουν τα εξωτερικά γεννητικά όργανα.

Συνεπείς με τις εξελικτικές αιτιολογήσεις για την εμπειρία και τη λειτουργία του γυναικείου οργασμού, που στηρίζουν ότι η γυναικεία εμπειρία οργασμού λειτουργεί ως ευκαιρία για την αξιολόγηση της δέσμευσης με το σύντροφο, οι Masters και Johnson στηρίζουν ότι υπάρχει μεγάλη ποικιλότητα στην ένταση και διάρκεια του γυναικείου οργασμού, ενώ ο άνδρας τείνει να τον βιώνει με το τυπικό πρότυπο της εκσπερμάτισης, με πολύ λιγότερες εξατομικευμένες παραλλαγές.

Αποκατάσταση

Η τελική φάση του κύκλου σεξουαλικής απόκρισης, η αποκατάσταση, χαρακτηρίζεται γενικά ως τη μείωση και εξάλειψη των φυσιολογικών δεικτών του ενθουσιασμού και του οργασμού. Δηλαδή, η επιβράδυνση της αναπνοής, η στένωση της κόρης των οφθαλμών, η μείωση της αρτηριακής πίεσης, και η επιβράδυνση του καρδιακού ρυθμού. Για τις γυναίκες, το αιδοίο και οι μαστοί επανέρχονται στην πρότερη κατάσταση, η κλειτορίδα επιστρέφει στην ομοιοστατική θέση της, και τα χείλη παύουν να λιπαίνονται. Ενδιαφέρον αποτελεί αυτό που οι συγγραφείς αναφέρουν σχετικά με την επαναφορά του σώματος.  Οι Masters και Johnson σημειώνουν ότι η συνέχιση της λίπανσης του αιδοίου σημαίνει ότι παρέχεται η δυνατότητα στη γυναίκα να επιστρέψει γρήγορα στην οργασμική φάση.

Στους άνδρες, η φάση της αποκατάστασης περιλαμβάνει την ταχεία απώλεια της στύσης. Παρόλα αυτά, υπάρχουν περιπτώσεις που η στύση μπορεί να διατηρηθεί. Στα αρσενικά, η εμπειρία της ανάλυσης τυπικά χαρακτηρίζεται από ταχεία απώλεια στύσης του πέους. Το μέγεθος του πέους μειώνεται, ενώ οι όρχεις επίσης μικραίνουν και κατεβαίνουν χαμηλότερα (χαλαρό πλέον) από το όσχεο. Οι Masters και Johnson κατέγραψαν επίσης τη σημαντική ποικιλότητα στην ικανότητα των ανδρών να επιτύχουν επαναλαμβανόμενους οργασμούς. Κάποιοι από τους συμμετέχοντες του εργαστηρίου τους είχαν τη δυνατότητα να επιτύχουν 3 οργασμούς σε διάστημα 10 λεπτών, ενώ ο χρόνος που απαιτούνταν ανάμεσα στους οργασμούς ήταν άμεσα συνδεδεμένος με την ηλικία του άνδρα. Φάνηκε επίσης πως όσο μεγαλύτερη η ηλικία ενός άνδρα, τόσο μεγαλύτερο το χρονικό διάστημα που απαιτούνταν ανάμεσα στη φάση του οργασμού και της αποκατάστασης.

Βιβλιογραφία

1.Adair, L. E. (2016). Four-Stage Model of the Sexual Response. In V. Weekes-Shackelford, T. K. Shackelford, & V. A. Weekes-Shackelford (Eds.), Encyclopedia of Evolutionary Psychological Science (pp. 1–5). Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-319-16999-6_1892-1

2. Bancroft, J., Graham, C. A., Janssen, E., & Sanders, S. A. (2009). The Dual Control Model: Current Status and Future Directions. Journal of Sex Research, 46(2–3), 121–142. https://doi.org/10.1080/00224490902747222

3. Basson, R. (2000). The Female Sexual Response: A Different Model. Journal of Sex & Marital Therapy, 26(1), 51–65. https://doi.org/10.1080/009262300278641

4. Dixson, A. F. (2012). Primate Sexuality: Comparative Studies of the Prosimians, Monkeys, Apes, and Humans. Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/acprof:osobl/9780199544646.001.0001

5. Giraldi, A., Kristensen, E., & Sand, M. (2015). Endorsement of Models Describing Sexual Response of Men and Women with a Sexual Partner: An Online Survey in a Population Sample of Danish Adults Ages 20–65 Years. The Journal of Sexual Medicine, 12(1), 116–128. https://doi.org/10.1111/jsm.12720

6. Masters, W. H., & Johnson, V. E. (2010). Human sexual response. Ishi Press International.

7. Kaplan, H. S. (2015). New sex therapy: Active treatment of sexual dysfunctions. Routledge.

8. Pinel, J. P. J. (2014). Biopsychology (Ninth edition). Pearson.

9. Gray, P. B., & Garcia, J. R. (2013). Evolution and human sexual behavior. Harvard university press.